در این مقاله که نوشته «فردریک لیم هویس» (Frederik Leemhuis) خاورشناس هلندی است، گزارش اجمالی از روند شکل گیری قرائات قرآن ارائه شده، سپس سیر تکوین و تحول قرائات در ادوار مختلف تاریخ قرائات همراه با مهم ترین کتاب ها در این حوزه بررسی شده و در ادامه، به ملاک های پذیرفته شده در باب تعیین قرائات متواتر، مشهور و شاذ اشاره شده است. نویسنده سیر تاریخی تثبیت و رواج یافتن قرائات قرّاء چهاردهگانه در مناطق مختلف جهان اسلام را در جریان مرحله نقطه و اعراب گذاری قرآن مورد مطالعه قرار می دهد.
در دو مورد، فصلنامه پژوهشهای قرآنی نگاه انتقادی داشته است که در پانوشت تذکر داده شده است.

قرائات/ قرائات متواتر/ قرائات شاذ/ قرّاء چهارده گانه/ ادوار قرائات

فردریک لیمهویس، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه «گرونینگن» هلند، در سال ۱۸۸۹م در شهر «میدولدای» هلند به دنیا آمد. وی در سال ۱۹۴۲ چشم از جهان فرو بست.
لیم هویس در زمینه پژوهشهای قرآنی از جمله مصاحف، نسخ خطی و قرائات، مقالاتی به رشتۀ تحریر در آورده است. از جمله آنها میتوان به مقاله «آخرالزمان» اشاره کرد که از مهمترین مقالات وی به شمار میآید. او همچنین در دائره المعارف قرآن (سرویراستار مک اولیف)، مقالات دیگری چون «حمزه بن عبدالمطلب»، «علیّون» و «قرائات قرآن» نگاشته است.
مقاله حاضر به قرائات قرآن اختصاص دارد. لیم هویس در این مقاله گزارش نسبتاً کاملی از روند شکلگیری قرائات ارائه میدهد. وی ضمن پرداختن به سیر تکوین و تحول قرائات در ادوار مختلف، به بررسی کتب مهم در این حوزه و معرفی ملاکهای پذیرفته شده برای تعیین قرائات متواتر، مشهور و شاذ اشاره دارد. او علاوه بر این، به روند تثبیت قرائات و معرفی قاریان چهارده گانه اهتمام می ورزد. لیمهویس در ادامه یادآور میشود که قرائات رایج در مناطق مختلف جهان اسلام و سیر تحول و تکامل شکل و نَقط در مصاحف از ابتدا تا دوران معاصر چگونه بوده است.

اصطلاحی عام برای نشان دادن قرائات یا همان شیوههای گوناگون خواندن قرآن. قرائات مختلف، جنبهای مهم از تلاوت قرآن اند، اما قرائات به چیزی بیش از این [خواندن] دلالت دارد. عناصر دیگر مانند اختلافات ناظر بر طول سیلاب ها، موارد همگون سازی دو صامت با یکدیگر [ادغام] و مواضع وقف و ابتدا، بخش عمدهای از نظام های مختلف قرائات را تشکیل می دهند.
گزارش های مربوط به شیوه های مختلف قرائت قرآن، از صدر اسلام روایت شده است. بر اساس روایات موجود، از زمان پیامبر(ص)در خواندن قرآن اختلافاتی وجود داشته است که پیامبر آنها را مجاز می دانسته است، اما هیچ جزئیاتی درباره ماهیت این اختلافات وجود ندارد. در روایات معتبر منسوب به پیامبر(ص)، این گونه اختلافات در خواندن قرآن با احرف سبعه مرتبط دانسته شده است که جبرئیل قرآن را مطابق با آن بر پیامبر(ص)خواند. متن این روایات نشان میدهند مقصود از واژۀ «حرف» همان شیوه خواندن یا نوع تلفظ است. اما از کتب سدههای نخست به روشنی میتوان دریافت که در قرن دوم، «حرف» در معنای مشابه قرائت و به معنای دقیق کلمه به معنای قرائت متفاوت به کار رفته است.
نخستین تفاسیر قرآن از جمله آثار ابن مجاهد (م۱۰۴)، سفیان ثوری (م۱۶۲)، عبدالله بن وهب (م۱۹۷)، عبدالرزاق صنعانی (م۲۱۱)، اخفش اوسط (م۲۱۰و۲۲۱) و فراء (م۲۰۷)، نشان می دهند که قرائات مختلف در واقع تمامی محدوده مباحث لغوی را در بر دارند: اختلافات ساده تلفظ، مواضع اتمام آیات یا صورت های افعال، واژه های مترادف یا قریب المعنی و زیادت هایی به عبارات کامل.

ارائه مصحف عثمان ظاهراً اثری فوری و قاطع بر محدودسازی قرائات مختلف با رسمی متمایز نداشت (ساختار صامت بدون اعراب و شکل سندی متنی). به عنوان نمونه در تفسیر نسبتاً مختصر سفیان ثوری، ۶۷ قرائت مختلف ذکر شده که ۲۴ مورد از آنها رسمی متمایز دارند و همه با تعابیری مانند «فی قرائه...» یا «کان یقرؤونها» آغاز میشوند. بیشتر آنها واژههای مترادف منسوب به ابن مسعودند.
روی هم رفته، ظاهراً قرائات مختلف دارای رسم متفاوت، به ویژه از مصحف ابنمسعود، در قرن دوم هجری [نیز] هنوز آزادانه طرح میشدند و آنها را گاه «قرائات» یا حتی «حروف» می خواندند. فراء (معانی، ۳/۴۴)، قرائت «وامددناهم بعیسٍ عین» به جای «و زوّجناهم بحور عین» را قرائت ابن مسعود میداند. عبدالرزاق صنعانی (تفسیر، ۳/۲۱۰) در تفسیر آیه ۵۴ سوره دخان مینویسد: «بعیس عین»، «حرف» ابن مسعود است، در حالی که سفیان ثوری در تفسیر (ذیل طور/۲۰)، آن را «قرائت» ابن مسعود ذکر میکند و طبری در روایتی آن را «قرائت» و بر اساس روایتی دیگر، آن را «حرف» ابنمسعود میخواند. (طبری، ذیل آیه ۵۴ سوره دخان)
عبد الرزاق (تفسیر، ۱/۳۹۰) کاربردی مشابه برای این دو اصطلاح را ذکر می کند. اگر چه ظاهراً واژه «حرف» به ویژه در مورد قرائات ابنمسعود [بر قرائت] ترجیح دارد، هر دوی این واژهها، یعنی حرف و قرائت، هم برای قرائت های مصحف عثمانی، و هم برای قرائت های غیر عثمانی در یک معنا و به جای یکدیگر به کار رفتهاند. عبد الرزاق ذیل آیه ۹۳ سوره اِسراء، روایتی از ابن مجاهد نقل میکند: ما نمی دانستیم که «بَیتٌ مِنْ زُخرف» چیست تا اینکه در قرائت ابن مسعود «بیتٌ مِن ذهب» دیدیم. بنابراین این احتمال که «حرف» اشاره به اختلاف نگارشی و رسم، و «قرائت» اشاره به اختلاف شفاهی دارد، از متون کهن بر نمیآید.
بررسی بحث های پیرامون قرائات مختلف در قرون دوم و سوم نشان میدهد که قرائت های ابن مسعود تا حد امکان، اهمیت و شهرت فزایندهای کسب کرد و اختلافهای موجهی که رواج گسترده ای داشتند، از مصحف ابن مسعود متن یکدست و یکسانی ساخت که در کل با رسم عثمانی مطابقت داشت. «معانی القرآن» فراء به سبب بحث پیرامون گنجینۀ قرائات مختلف به ویژه قرائت ابن مسعود، که بسیاری از آنها رسمی متفاوت با مصحف عثمان داشتند، در خور توجه است.
نحوه برخورد فراء با این اختلافات نشان از آن دارد که این قرائت ها در دوره او همچنان می توانستند هم ردیف و مساوی با مصاحف عثمانی مطرح شوند. به علاوه در تفاسیر سفیان ثوری و عبدالرزاق، هیچ اشاره ای به عدم مقبولیت این قرائت ها نشده است. اصل اساسی برای پذیرش یک قرائت، ظاهراً شهرت قرائت بوده است؛ بدین معنا که برگرفته از مصحف یا یک روایت موثق باشد. برای فراء ـ و حتی احتمالاً برای دیگران ـ معیار دیگری نیز وجود داشته که همانا مطابقت قرائات مختلف با قواعد زبان عربی بوده است.
البته با وجود این، خود مصحف عثمان جایی برای قرائت های مختلف باقی گذاشته است. گفتهاند مصاحف مدینه، مکه، دمشق، کوفه و بصره، دارای مواضع مختلف اختلافات مختصر و جزئی مانند «واو» اضافی یا «الف» یا «ذی» به جای «ذو» یا «ذا» هستند. سجستانی (م ۳۱۶) در فصلی از کتاب خود درباره اختلافات بین مصاحف کهن (آرتور جفری، Material، /۳۹-۴۹ از متن عربی) این موارد را که ظاهراً تا آن زمان تثبیت شده بودند، در فهرستهایی گرد آورد.
اما این بحث که متن اصلی و اولیه مکتوب بود یا شفاهی نیز نقش مهمی در تاریخ مقبولیت تدریجی مصحف عثمانی به مثابه مرجعی منحصر به فرد ایفا کرد. این موضوع را میتوان از تلقی متفاوت اخفش اوسط (م۲۱۵) در «معانی القرآن» از قرائات مختلف و نیز فراء در کتابی با همین نام دریافت. هدف کلی و مشابه هر دو کتاب، تثبیت قرائات صحیح قرآن و در صورت لزوم، طرح ادله ای برای گزینش آنهاست.
بسیاری از قرائت های مطرح شده ـ نه همه آنهاـ در دو کتاب مشترک هستند. فراء قرائات دارای رسم متفاوت را بیش از اخفش نقل میکند. اما بر خلاف فراء، ملاک اصلی اخفش برای عدم پذیرش چنین قرائت هایی این است که به رغم صحت آنها از حیث قواعد زبان عربی، موافق با کتابت مصحف یا متن عثمانی نیستند. این استدلال برای اخفش در درجه اول اهمیت و ظاهراً اصل بنیادین او می باشد.
اختلاف عقیده میان اخفش و فراء بر سر این مسئله نشان میدهد که تا پایان قرن دوم هجری، هنوز این مشاجره ها و گفتگوها حل نشده باقی مانده بود. همچنین از آثار این دو میتوان دریافت مسلماً در همان زمان و شاید بتوان گفت یک یا دو نسل پیش از آن، متنی مقبول العام وجود داشته که در حقیقت به عنوان متن استاندارد پذیرفته شده بود، این متن معیار دارای چنان ارزشی بوده که متخصصان تنها بر پایه آن، قرائات مختلف دارای رسمی متفاوت را لزوماً بی اعتبار بشمارند.

دو نسل بعد، ابن قتیبه این نظر را بیان می کند که همه قرائات منطبق با رسم مصحف عثمانی مجاز هستند. به گفته او، عثمان بر آن بود که اختلاف میان قرائت وکتاب ناشی از لهجۀ (لحن) اعراب است و ازاین رو، رسم نیز باید مطابق با لهجه (لحن) حفظ شود.
در تفسیر طبری که نزدیک به اواخر قرن سوم نوشته شده، ملاک عدم پذیرش یک قرائت، عدم سازگاری آن با مصاحف عثمانی پنج گانه ای بود که به شهرها فرستاده شد. وی این ملاک را به روشنی در مورد قرائت ابوعمرو یعنی «لِیَهبِ لک» به جای «لِأَهَب لک» در آیۀ ۱۹ سورۀ مریم به کار می برد. او قرائت دوم را می پذیرد، چرا که هم در مصاحف مسلمانان وجود دارد، و هم از سوی قدما ـ غیر از ابوعمرو ـ و از سوی [اندیشمندان] متأخر پذیرفته شده است. اما این ملاک در مواردی که اختلاف قرائت در رسم مشاهده نمیشود، ملاک موجهی برای تمایز قائل شدن میان قراء نیست و البته [قرائت] هیچ کس نباید مخالف با مصاحف عثمانی باشد.
در همین دوران بود که سرانجام در نماز، قرائت های منطبق با رسم عثمانی، قرائت های پیشین به ویژه قرائت ابن مسعود را تحت الشعاع قرار داد. این امر تا حد زیادی مدیون تلاش های ابن مجاهد بود که اعتقاد داشت حکم به اعتبار قرائت های مختلف از سوی ابن مقله وزیر صورت گرفته است. ابن شنبوذ در نماز جماعت، قرائات ابن مسعود و پیشینیان او را با اطمینان کامل به صحت آنها می خواند، درحالی که این قرائات با مصاحف عثمانی منطبق نبودند. این عمل باعث دادگاهی شدن و شلاق خوردن او شد و در نهایت دفاع از قرائت های غیر مطابق با مصاحف عثمانی را رها کرد (بغدادی، تاریخ بغدادی، ۱/۲۸۱-۲۸۰).
می توان گفت که از آن پس، متون مدون (یا همان مصاحف عثمانی) به عنوان متون اولیه و تنها مصاحف مجاز برای قرائت قرآن شمرده شدند. از آن پس معنای واژه «قرائت» از «روش خواندن قرآن» به «روش خواندن متن مکتوب و مصوّب قرآن» تبدیل شد.
ابن مجاهد در مقدمه کتابش در باب قرائات هفت گانه از گزینش این قرائات دفاع نمیکند. اما کاملاً روشن است که گزینش او از سه ملاک تأثیر پذیرفته است:
۱. قرائت باید منطبق با مصاحف عثمانی پنجگانه باشد.
۲. قرائت از منابع معتبر نقل شده باشند؛ یعنی بیشتر دانشمندان بر آن اتفاق نظر داشته باشند.
۳. قرائت مطابق با نحو عربی باشد.
با این وجود، معیار نخست خود سبب انحرافاتی شد؛ زیرا اختلافاتی جزئی در رسم مصاحف عثمانی وجود داشته که همگان بر آن توافق دارند. ابن مجاهد آشکارا اختلافات میان مصاحف عثمانی را که تا آن زمان شناسایی شده بود، می پذیرد. او از پنجاه مورد اختلاف قرائت که سجستانی در کتاب مصاحفش آورده، تنها چهار مورد را در کتاب «السبعه» خود رد میکند. او حتی گاه گاه برای مطابقت دادن قرائتی مشهور با رسم المصحف، مطابقت هایی را نیز مطرح می کند. بنابراین قرائت ابوعمرو (لیهب لکِ) که طبری آن را رد کرده بود، با این توضیح که نافع و ابوعمرو نیز این آیه را طبق رسم اما بدون همزه (لیهب لک) می خواندند، حفظ شد.
اما قرائت های دیگری که با رسم عثمانی مطابقت نداشتند، آشکارا رد شدند؛ مانند قرائت ابن شنبوذ در نماز که پیش از این مطرح شد. ابن مجاهد دریافت که در گذشته، بیشتر کوفیان قرآن را به قرائت ابن مسعود می خواندند، اما او دلیل روشنی بر رد این قرائت داشت که سابقۀ آن به واژۀ «حرف» بازمیگشت که عثمان بر اساس آن قرائات را یکپارچه کرد.
توجه به داستان ابن مقسم بغدادی به ابن مجاهد فهماند که ملاک دوم بر سوم ارجحیت دارد. ابن مقسم عالم قرائات بود و مشهور است که وی اعتقاد داشت همان گونه که هر قرائت منطبق با رسم معتبر است، قرائاتی که با عربی فصیح منطبق باشند نیز معتبرند. او پس از یک سال، مانند ابن شنبوذ به زندان افکنده شد، اما پیش از مجازات اظهار پشیمانی کرد و از مواضع خویش بازگشت.
ابن مجاهد برای اعمال معیارهای خود، قرائت ها و قراء موثق را در شهرهایی که نخستین مصاحف عثمانی به آنها فرستاده شد، انتخاب و معرفی کرد؛ مدینه: نافع بن عبدالرحمن (م ۱۶۹)؛ مکه: عبدالله بن کثیر (م۱۲۰)؛ کوفه: عاصم بن ابی النجود (م۱۲۷)، حمزه بن حبیب بن زیات (م۱۵۶)، علی بن حمزه کسایی (م۱۸۹)؛ بصره: ابوعمرو بن علاء (م ۱۵۴)؛ دمشق: عبدالله بن عامر (م ۱۱۸).
ابن مجاهد ضمن معرفی قرائت های مقبول، نظام های تلفظ دقیق را نیز کمابیش حفظ کرد. این کوشش او، از توضیحات وی درباره ویژگی های کلیتر قرائات شاذ نیز روشن می گردد. به عنوان نمونه، او دیدگاه های قراء مختلف را در مورد مصوت پیش از ضمیر «هُم» بررسی می کند (که آیا اگر پیش از «هاء» مصوت کسره بیاید، حرکت آن تبدیل به کسره می شود یا ضمه باقی می ماند، یا اینکه آیا حرف «میم» باید بدون مصوت باشد یا ضمه کوتاه یا بلند به آن افزوده شود). در عین حال دیدگاه های آنان را در مورد ادغام صامت های بدون مصوت در نخستین حرف مشابه واژه پس از خود بیان می کند، مانند اینکه آیا «بل رفعه الله الیه» (یعنی خداوند او را به سوی خودش بالا برد) باید «برّفعه الله الیه» تلفظ شود یا خیر؟
به گفته ابن مجاهد، این ویژگی ها نشانگر شیوه های کاملاً متفاوت قرائت هستند که به احتمال زیاد، تفاوتهای اساسی لهجه ها را در تلفظ عربی نشان میدهند. با وجود این، ارزیابی نظام مند این داده ها هنوز هم در پرده ای از ابهام است. اما دستکم یک پدیده در این زمینه قابل توجه است: نحوه تلفظ همزه در قرائت های مختلف ظاهراً نشانگر اختلاف میان لهجههای عربی شرقی و غربی است. بر اساس روایت ورش از قرائت نافع، زمانی که همزه ساکن باشد، تلفظ نمی شود. نمونۀ آن را میتوان در قرائت قرآن ابوعمرو در هنگام نماز دید که طبق آن «الذین یؤمنون»، «الذین یومنون» و «بئر»، «بیر» خوانده شده است. این قاعده از یک سو مطابق با قواعد تلفظ عربی و از سوی دیگر، مطابق با تلفظی است که با رسم تطبیق دارد. ابن مجاهد مطرح می کند که همه این قواعد کلی غالباً زمانی استثنا خورده اند که این اختلافات عمده برای نخستین بار در آیه ای دیده شده است.
عملکرد ابن مجاهد به دلیل برخورداری از حمایت آشکار حکومت عباسی، تأثیر فراوانی بر قرائت قرآن داشت. از زمان ابن مجاهد به بعد، قرائات غیر مطابق با مصحف عثمانی کاملاً کنار گذاشته شد و تنها دو نوع قرائت مطابق با رسم عثمانی باقی ماند: قرائات منقول از منابع موثق و صحیح، و قرائات منقول از منابع غیر موثق. از میان این دو دسته، تنها قرائت های نوع اول مجاز شناخته شدند. این قرائت ها پس از ابن مجاهد، «قرائات متواتر» نام گرفتند، زیرا او خود این واژه را به کار نبرد.
از آنجایی که قرائت های نوع دوم سلسله راویان معتبری نداشتند، شاذ نام گرفتند. ابن مجاهد کتابی در مورد قرائت های شاذ نوشت که در گذر زمان از میان رفت. اما واقعیت آن است که تعدادی از قرائت های شاذ و مخالف با رسم عثمانی در کتاب های تخصصی باقی ماندند تا شاهد مثالی برای معانی واژه ها یا تفاسیر آنها باشند. برای نمونه، قرائت ابن مسعود را که پیش تر از آن سخن رفت، میتوان در تفسیر زمخشری (م ۵۳۸) و فخر رازی (م ۶۰۶) مشاهده کرد.
آمیزۀ قدرت حکومت عباسی و شهرت و نفوذ ابن مجاهد در حوزه قرائات قرآن، تأثیر بسزایی در پذیرش نظرات وی داشته است و شاید کمتر از نیم قرن پس از او، نظام قرائات معتبر هفت گانه وی مقبولیت عام یافت. این نظام قرائی پیش از ابن مجاهد نیز وجود داشت [اما به دلیل فقدان دو پشتوانه مذکور، مورد قبول همگان واقع نشده بود]. ابن مجاهد در بعضی موارد، مثلاً برای نافع، چند راوی و برای عاصم تنها یک راوی را ذکر می کند. اما در کتاب «تیسیر» ابوعمرو دانی، هر یک از این دو قاری تنها دو راوی دارند؛ اگر چه برخی از این راویان در فهرست ابن مجاهد نیامده اند. سرانجام این قالب دوگانه به نظامی ثابت تبدیل شد.
البته ابن مجاهد به مسائل دیگری نیز پرداخته است. وی تنها هفت قاری را به دلیل سازگاری قرائتشان با ملاک های خود انتخاب کرد. از سویی دیگر، انتخاب هفت قاری از سوی او چنین مینمایاند که اینها در حقیقت همان هفت حرف [احرف سبعه] روایات نبوی بودند، اما این مطلب مورد قبول همه مسلمانان جهان قرار نگرفت.۴
بر اساس ملاکِ سازگاری فراگیر، قرائت های دیگر قراء معروف نیز که دارای همان ملاک بودند، مقبول واقع شد. پیش تر، ابوالحسن طاهر بن عبدالمنعم بن غلبون (م۳۹۹) در کتاب «تذکره» خود، محمد بن اسحاق حضرمی (م ۲۰۵)، دومین قاری بصره را به عنوان هشتمین قاری ذکر کرده است. میتوان چنین گفت که قاری دیگر ابوجعفر یزید بن قعقاع (م۱۳۰)، یکی از معلمان نافع است که مجاهد او را بسیار ستوده است. وی در علم قرائات از جایگاه رفیعی برخوردار بوده و نام او در لیست ابن مجاهد آمده است.
این موضوع در مورد حمزه و کسائی که هم معلم و هم شاگرد بودند نیز صادق است. همچنین خلف بن هشام بزار (م۲۲۹) که از راویان حمزه بود، با آنکه در ۱۲۰ مورد قرائت متفاوت خودش را بر قرائت استادش حمزه ترجیح داده است، به عنوان یک قاری مستقل شناخته شد. بدین ترتیب این سه قاری که هر یک دارای دو راوی اصلی بودند، مورد تأیید قرار گرفتند. قرائت های این سه قاری «سه قرائت مشهور پس از قرائات سبعه» نام گرفت.
این پرسش که آیا این قرائت ها متواتراند یا تنها مشهور به حساب می آیند، در نهایت نشان میدهد که مباحث پیشگفته تنها نظری هستند. هفت قرائت ابن مجاهد همراه با این سه قرائت، به قرائات ده گانه (عشر) معروف شدند که دستکم با گذشت زمان، همگی از قرائات متواتر به حساب آمدند.
اما مسائلی نیز در این میان قابل طرح هستند. اعتقاد به اینکه روایت معتبر یک قرائت آن را مجاز به خواندن میکند، اگر با دو ملاک دیگر نیز همراه شود، پیوسته سبب جذب پیروان بیشتر شد. محمد مکی بن ابیطالب قرطبی احتمالاً نخستین کسی بود که از این عقیده حمایت کرد. ابن جزری (م۸۳۳) در کتاب «نشر» خود (۱۳-۴) با شواهدی، عقیده مکی را در خصوص وجود سه نوع قرائت تأیید می کند. نخستین نوع آن گونه ای است که امروزه قرائت می شود و هر سه ویژگی در آن گرد آمدهاند. این ویژگی ها عبارت اند از:
۱. نقل روایت پیامبر از طریق راویان موثق.
۲. مطابقت با عربی فصیح که قرآن بر اساس آن وحی شده است.
۳. مطابقت قرائت با مصحف عثمان.
این ملاک آخر است که نشان میدهد چه قرائتی باید مورد پذیرش همگان قرار گیرد. دارا بودن هر سه ملاک نشانگر قرائت مورد قبول و قابل خواندن است و هر کس آنها را رد کند، کافر به حساب می آید.۵
قرائت های نوع دوم تنها دارای دو ملاک نخست است و فاقد ملاک سوم هستند. این نوع قرائت ها مقبولیت دارند، اما مجاز به قرائت نیستند و هر کس آنها را نفی کند، کافر محسوب نمی شود و این نکته ای است که علما در آن با ابن جزری اختلاف نظر دارند. شمار اندکی از علما برآن اند که طبق سنت صحابه و تابعین، خواندن چنین قرائت هایی ـ مانند قرائت ابن مسعود ـ در نماز جایز است.
نوع سوم قرائت هایی هستند که یک یا دو ملاک نخست را ندارند. این قرائت ها حتی در صورت مطابقت با رسم عثمانی، مورد قبول نبوده و نفی کننده آن کافر نیست.
اینکه سه معیار ابن مجاهد تدوین دوباره ای از معیارهای روزگار مکی بن ابیطالب است یا خیر، کاملاً روشن نیست، اما این بحث که مطابقت با رسم عثمانی به خودی خود مورد اجماع یا توافق کلی بوده است، امکان افزودن چهار قاری دیگر به فهرست را فراهم کرد؛ چهار قاری پس از قراّء ده گانه.
عقیده طرفداران نظام قراء چهارده گانه به طور کلی با استناد به نظریه مکی و ابن جزری شکل گرفت و مقبولیتی نسبی نیز یافت، اما نتوانست اقبال عمومی را به دست آورد. بیشتر دانشمندان، چهار قرائت اخیر را که جزء قرائات ده گانه نبودند، پیوسته قرائاتی شاذ تلقی می کردند. با وجود این، مرز میان قرائت های مقبول و غیر مقبول همچنان نامشخص و مبهم باقی ماند.
ابوالقاسم محمد بن جزی غرناطی (م ۷۴۱) در تفسیر خود، تابع قرائت ورش از نافع بوده، زیرا این قرائت در اندلس و غرب جهان اسلام رواج داشته است. وی در بیان کوتاهی قرائات را دو گونه میداند: ۱ـ معروف و رایج (مشهور)، ۲ـ خاص و انحرافی (شاذ).
قرائات مشهور، قرائات سبعه و مانند آن هستند؛ مثل قرائت یعقوب و ابن محیصن. اما قرائات شاذ، مشهور به حساب نمی آیند.
در کل نظامِ قرائات چهارده گانه، از هر قاری دو روایت نقل شده که هر روایت آن معمولاً توسط یکی از دو راوی یا هر دوی آنها روایت شده است، مانند قرائت ورش از نافع، حفص از عاصم، دوری از ابوعمرو و غیره.
نظام قراء چهارده گانه از قرار زیر است:
۱. نافع بن عبد الرحمن (م ۱۶۹)
الف) ورش، عثمان بن سعید بن عبدالله قطبی (م ۱۹۷)
ب) قالون، ابوموسی عیسی بن مینا ازرق (م ۲۲۰)
۲. عبدالله بن کثیر (م ۱۲۰)
الف) ابوالحسن احمد بن محمد البزی (م ۲۵۰ یا ۲۴۰)
ب) قنبل، ابوعمرو محمد بن عبدالرحمن (م ۲۹۱ یا ۲۸۰)
۳. ابوعمرو بن علاء (م ۱۵۰)
الف) دوری، ابوعمرو حفص بن عمر بن عبدالعزیز (م۲۴۶)
ب) سوسی، ابو شعیب صالح بن زیاد ریقاع
۴. عبدالله بن عامر (م ۱۱۸)
الف) ابوالولید هشام بن عمار السلمی الدمشقی (م ۲۴۵)
ب) ابوعمرو عبدالله بن احمد بن بشر بن ذکوان (م ۲۴۲)
۵. عاصم بن ابی النجود (م ۱۲۷)
الف) ابوبکر شعبه بن عیاش بن سالم (م ۱۹۳)
ب) ابوعمرو حفص بن سلیمان (م ۱۸۰)
۶. حمزه بن حبیب بن زیات (م ۱۵۶)
الف) خلف ابومحمد اسدی بزار بغدادی (م۲۲۹)
ب) ابوعیسی خلاد بن خالد بغدادی (م ۲۲۰)
۷. علی بن حمزه کسایی (م ۱۸۹)
الف) ابوحارث لیث بن خالد بغدادی (م ۲۴۰)
ب) دوری، همان راوی اول ابوعمرو
۸. ابوجعفر یزید بن قعقاع (م ۱۳۰)
الف) ابوحارث عیسی بن وردان مدنی (م ۱۶۰)
ب) ابوربیع سلیمان بن مسلم بن جماز مدنی (م ۱۷۰)
۹. ابومحمد یعقوب بن اسحاق حضرمی (م ۲۰۵)
الف) رویس ابوعبدالله محمد بن متوکل بصری (م ۲۳۸)
ب) ابوالحسن روح بن عبدالمؤمن بصری (م ۲۳۴)
۱۰. خلف، همان راوی اول حمزه
الف) ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم وراق مروزی بغدادی (م ۲۸۶)
ب) ابوالحسن ادریس بن عبدالکریم حداد بغدادی (م ۲۹۵)
۱۱. محمد بن عبدالرحمن بن محیصن (م ۱۲۳)
الف) بزی، راوی نخست ابن کثیر
ب) ابوالحسن محمد بن احمد بن ایوب بن شنبوذ (م ۳۲۸)
۱۲. یزیدی، ابومحمد یحیی بن مبارک بن بصری (م ۲۰۲)
الف) ابوایوب سلیمان بن ایوب بن حکم بغدادی (م ۲۳۵)
ب) ابوجعفر احمد بن فرح بن جبریل بغدادی (م۳۰۳)
۱۳. حسن بصری (م ۱۱۰)
الف) ابونعیم شجاع بن ابی نصر بلخی بغدادی (م ۱۹۰)
ب) دوری، همان نخستین راوی ابوعمرو
۱۴. ابومحمد سلیمان بن مهران اعمش کوفی (م ۱۴۸)
الف) ابوالعباس حسن بن سعید بن جعفر مطوعی بصری (م ۳۷۱)
ب) ابوالفرج محمد بن احمد بن ابراهیم شنبوذی بغدادی (م ۳۸۸)

نمیتوان با قاطعیت چیز زیادی درباره به کار بستن عملی قرائت های مختلف یا اهمیت نظری برخی قرائات نسبت به بقیه گفت. تحلیل نُسَخ بی شمار قرآن که در طول تاریخ باقی مانده اند، به ارائۀ تصویری روشنتر کمک بزرگی خواهد کرد، اما تحلیل این داده ها تنها در نقطۀ آغازین خود قرار دارد.
ظاهراً در ابتدا، بیشتر قرائات در مناطقی مورد استفاده قرار می گرفتند که خاستگاه آن قرائات خاص بودند. می توان دریافت که بعضی از قرائت ها نسبت به آنهایی که از سوی ابن مجاهد مورد تأیید قرار گرفته بودند، سابقه بیشتری داشتند.
اما دربارۀ تحول تاریخی قرائات در برخی مناطق، اطلاعات بسیار اندکی وجود دارد. در مغرب، قرائت نافع جایگزین قرائت حمزه شد که بعدها به قرائت مورد استفاده در اندلس نیز تبدیل شد. امروزه قرائت رایج تر در مغرب و شمال آفریقا، به جز مصر، قرائت ورش از نافع است. در لیبی و بخش هایی از تونس و الجزایر نیز قرائت قالون از نافع طرفداران بسیاری دارد. قرائت ورش از نافع تا حدود قرن دهم به طور یکسان در همه جای مصر گسترش یافت، اما قرائت ابوعمرو نیز در این مناطق نسبتاً شناخته شده بود. برای نمونه، در تفسیر معروف به «جلالین»، قرائت ابوعمرو اساس تفسیر قرار گرفته است.
در قرن پنجم، زمانی که قرائت ابنعامر منسوخ شد، قرائت ابوعمرو در حجاز، سوریه و یمن جایگزین آن شد. امروزه ظاهراً هنوز قرائت دوری از ابوعمرو در بخش هایی از غرب آفریقا، سودان، سومالی و حَضرَموت رایج است. برخی از بقایای دستنوشتههای قرآنی که به طور اتفاقی در شهر القصر، بیابان دخلا در غرب مصر یافت شده، دارای قرائت التقاطی عجیبی است (در خصوص مطالب مربوط به این حفاری ها، نک. تصاویر صفحات ۵ و۳ متن انگلیسی مقاله). با آنکه این نسخه به قرائت ابوعمرو است، در شماری از موارد تلفظ مکی همزه را برگزیده است (بر خلاف ابن کثیر و ابن محیصن). احتمالاً این مصحف در قرن نوزدهم یا پیش از آن مورد استفاده قرار می گرفته است.
تحول اساسی در این زمینه زمانی رخ داد که امپراتوری عثمانی در قرن شانزدهم، قرائت حفص از عاصم را برگزید. این قرائت در گذر زمان به شکل گسترده ای رایج و تثبیت شد. اما دیگر قرائت ها تنها در حواشی امپراتوری عثمانی یا خارج از آن مثلاً در شمال غربی آفریقا، متداول و رایج شد. نسخه قرآنی که از سوی دولت مصر در سال ۱۳۴۲ به چاپ رسید، به قرائت حفص از عاصم بود، اما در رسم آن الف های کمتری به کار رفته بود و رواج این قرائت به ویژه پس از سقوط دولت عثمانی افزایش یافت. جز این قرائت، ظاهراً تنها قرائت نافع از هر دو راوی اش به چاپ رسیده است.

در دوران معاصر، امکان ثبت قرائت ها بر روی صفحات گرامافون فراهم شد. ظاهراً نخستین ضبط ها از دهه ۱۹۲۰ صورت گرفت. نخستین ضبط کامل از کل قرآن به روش ترتیل طبق روایت حفص از عاصم و ورش از نافع، از سوی شیخ المقارئ مصر، «محمود خلیل حصری» در دهه ۱۹۶۰ منتشر شد. از آن پس تلاوت های بی شمار قرآن از طریق کاست های صوتی، سی دی ها و وب سایت ها در دسترس قرار گرفتند. قریب به اتفاق این تلاوت های ضبط شده به قرائت حفص از عاصم هستند.
اما تلاوت هایی بر طبق قرائت ورش از نافع، قالون از نافع، سوسی از ابوعمرو و دوری از ابوعمرو نیز وجود دارد. این تلاوت ها نه تنها از ایستگاه های رادیویی (مانند اذاعه القرآن الکریم مصر)، بلکه از طریق چندین سایت اینترنتی نیز پخش می شوند. بدین ترتیب، گوناگونی قرائات که در ذات خود سنتی شفاهی است، از طریق این توسعه نوین، احیا و ماندگار شد.
البته پیش از دوران معاصر، اختلاف قرائات به صورت دهان به دهان (شفاهی) نقل می شد، اما در عین حال کتاب هایی تخصصی نیز وجود داشتند که در پی توضیح آنها بودند. در مرحله نخست، علاماتی نگارشی در نظر گرفته شد که برای تصحیح تلفظ، به رسم الخط قرآن اضافه شود. ابتدا برنامه ای متشکل از خط تیره های کوچک ابداع شد تا حروف مشابه را از هم تفکیک کند. سپس، این خط های تیره به نقطه تبدیل شد. به این ترتیب دو نظام متفاوت شکل گرفت:
۱. نظام مغربی که در گذشته و حال در آفریقای شمالی و شبه جزیره ایبریا رایج بود و با گذاردن نقطه ای زیر «فاء» و نقطه ای روی «قاف»، دو حرف را از یکدیگر متمایز میکرد.
۲. نظام شرقی که با یک نقطه بالای «فاء» و دو نقطه بالای «قاف» آن دو را تفکیک می کرد. مشابه این سیستم پیش تر نیز در کتیبه های «قبه الصخره» در اورشلیم به کار رفته است، با این تفاوت که در آنها خط تیرهای در بالای «فاء» و خط تیره ای در پایین «قاف» گذارده میشد. جالب است که همین اختلاف در برخی از نسخ قرآن نیز وجود دارد. مانند مصحف حجازی کهن در کتابخانه ملی اتریش در شهر «وین»، نسخه ای دیگر که احتمالاً متعلق به یمن است و مصحف حجازی کهن در سن پترزبورگ.
اما در برخی نمونه های نسخۀ اخیر، دو نقطه بالای قاف گذاشته شده است. احتمالاً در دوره بعد، نقطه هایی قرمز رنگ برای تفکیک مصوت ها از همزه به حروف اضافه شد. گاه نیز همزه را با رنگی متفاوت مشخص می کردند که معمولاً سبز بود.
مشخص نیست که این روش در چه زمانی ابداع شد، اما می توان گفت این روش قبلاً نیز در مصحف بسیار کهنی به کار رفته که در مسجد اعظم صنعا یافت شده است. همانند دیگر نسخ کهن قرآن ممکن است این نقاط رنگی بعدها اضافه شده باشند، همان گونه که این کار در دوره سجستانی (م۳۱۶) ظاهراً متداول بوده است. سجستانی فصلی از کتاب مصاحف خود را به این موضوع اختصاص داده است (آرتور جفری، materials، ص۱۴۷-۱۴۴ متن عربی). برخی از مصاحف کهن قرآن که امروزه بیشتر در کتابخانه «بادلین» قرار دارند، قرائت های جایگزین قرائات هفت گانه یا ده گانه و قرائت های شاذ را با نقطه هایی دارای رنگی متفاوت علامت گذاری و مشخص می کردند.
مشکل مهم در مورد مصاحف کهن آن است که هیچ اتفاق نظری درباره تاریخ گذاری آنها وجود ندارد. بیشتر این مصاحف منسوب به قرن سوم و چهارم هستند، اگر چه ممکن است که برخی از آنها قدیمی تر نیز باشند. جدای از علاماتِ مخصوص مصوت ها، برای نشان دادن «الف ممدوده» که در رسم الخط عربی مشخص نبود، الف هایی نیز به رنگ قرمز اضافه شدند.
در طول زمان، علامات بیشتری به منظور نشان دادن جزئیات تلاوت، مانند نشانه هایی برای تلفظ «غنّه» و مشخص کردن وقف و ابتدا ابداع شد. نسخه های چاپ شده جدید به تقلید از نسخه قرآن چاپ دولت مصر، معمولاً دارای فهرستی هستند که معنای این علامات را توضیح می دهند.
برخی بقایا از سیستم های قدیمیتر در سنت نگارش مغربی بر جای مانده است که همزهها بالا، پایین یا در وسط الف نوشته میشدند تا نشانگر تلفظ فتحه، کسره و ضمه باشند. نسخهای از قرآن بر اساس قرائت حفص از عاصم، پیشرفت جدید و جالبی است که در آن رنگ های متفاوت برای نشان دادن تفاوت طول سیلاب ها به کار برده می شود. به عنوان نمونه رنگ خاکستری برای حروف ناخوانا استفاده شده است.
علم قرائات امروزه پیشرفت چشمگیری دارد. چاپ و انتشار قرآن های خاصی که در حواشی آنها به اختلاف قرائات ده یا چهارده گانه اشاره شده، زمینه این پیشرفت را فراهم کرده است.